Wat is een persoonlijkheidsstoornis?
Uitbundig, verlegen, grofgebekt of fijnbesnaard: wie je bent als mens, is helemaal verweven met je persoonlijkheid. Je persoonlijkheid kun je zien als jouw persoonlijke mix van (aangeboren) karaktertrekken en (ook aangeleerde) eigenschappen. Soms begint een van je (karakter)eigenschappen te overheersen, op een extreme manier. Dat verandert hoe je denkt en hoe je dingen ervaart en doet. Anderen zullen vinden dat je gedrag afwijkt. In dat geval kan er sprake zijn van een persoonlijkheidsstoornis. Die zijn er in allerlei soorten.
Langzaam proces
De stoornis veroorzaakt problemen, vooral in het contact met anderen. Niet alleen binnen de meest intieme relaties zoals binnen het gezin en met vrienden, maar ook daarbuiten. Denk aan werk, school of hobby’s. Zelf ben je je meestal niet bewust van het afwijkende gedrag. Dat komt doordat het een geleidelijk proces is: je deed het van jongs af aan zo en denkt dat je gedrag normaal is.
Er zijn allerlei soorten persoonlijkheidsstoornissen. Ze zijn soms moeilijk te herkennen. De meest bekende kenmerken zijn:
- regelmatig terugkerende conflicten met mensen in de omgeving
- sterk wisselende, heftige emoties
- je voelt je snel buitengesloten of afgewezen
- een instabiel leven met veel ups en downs
- weinig flexibiliteit in denken, voelen en/of handelen
- moeilijk zelfstandig keuzes kunnen maken.
Verder zijn ook bijkomende psychische problemen bekend zoals depressie, angst, eetstoornissen, psychotische verschijnselen, verslavingsproblemen of ADHD.
Stemmingsstoornissen ontstaan al op jonge leeftijd, maar krijgen meestal pas tijdens de puberteit of kort daarna hun uiteindelijke vorm. Er is niet één bepaalde oorzaak aan te wijzen. Vrijwel altijd gaat het om een combinatie van factoren.
Aanleg (biologische factoren)
Vaak is sprake van verstarring/vervorming van een bepaalde karaktereigenschap. Op de eerste plaats spelen erfelijke factoren een rol. De een is nu eenmaal ‘van nature’ gevoeliger, uitbundiger, somberder dan de ander, al vanaf de geboorte. Vanuit zulke karaktereigenschappen kunnen zich stoornissen ontwikkelen. Vaak spelen ook omgevingsfactoren daarbij een rol. Stel u bent van nature behoorlijk temperamentvol, open, druk en impulsief dan is de kans groot dat u in een cultuur waar men vooral waarde hecht aan bescheidenheid en rust eerder vastloopt.
Omgeving (psychologische en sociale factoren)
Ook gedrag, gevoelens en de verwerking van gevoelens zijn van invloed op het ontstaan van een persoonlijkheidsstoornis. Dit zijn psychologische factoren. Wat gebeurde er in iemands leven en hoe gingen de persoon zelf en anderen daarmee om? Een voorbeeld is een kind dat van nature verlegen is en daardoor op school meer risico loopt om gepest of buitengesloten te worden. Dat kan ertoe leiden dat hij of zij nóg verlegener wordt en daarmee vatbaarder voor het ontwikkelen van een persoonlijkheidsstoornis. Negatieve ervaringen in de jeugd kunnen iemand ook sterker maken, maar gelden ook als risicofactor voor het ontwikkelen van een stoornis.
Dan zijn er nog sociale factoren die kunnen meespelen. Bijvoorbeeld een plotseling veranderde maatschappelijke status of een zeer ingrijpende verhuizing of emigratie. In combinatie met aanleg en psychologische factoren kan de plotselinge verandering maken dat je een stoornis ontwikkelt.
Er zijn veel verschillende soorten persoonlijkheidsstoornissen. We beschrijven er hier een aantal die relatief veel voorkomen.
- Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis
Je hebt extreem de behoefte om door iemand te worden verzorgd. Je hebt weinig zelfvertrouwen en zoekt voortdurend bevestiging/goedkeuring van anderen. Dit kan leiden tot onderdanig gedrag en verlatingsangst. - Antisociale persoonlijkheidsstoornis
Een antisociale persoonlijkheidsstoornis maakt dat je weinig rekening houdt met de gevoelens en wensen van anderen. Ook vind je het moeilijk om respect te hebben voor een ander. Het eigenbelang staat overduidelijk voorop. Algemene regels, normen en waarden en gemaakte afspraken vind je alleen belangrijk als ze (vanuit eigenbelang) nuttig voor je zijn.
Vaak gaat deze stoornis samen met roekeloos, impulsief gedrag. Dit kan grote problemen veroorzaken, ook voor anderen. Het gedrag wordt door familie, naasten en anderen uit de sociale omgeving vaak als belastend ervaren. - Borderline
Instabiliteit en verandering zijn kenmerkend voor iemand met een borderline persoonlijkheidsstoornis, kortweg BPS of borderline genoemd. Dit uit zich bijvoorbeeld in het relatief snel aangaan van iets nieuws. Denk aan een nieuwe opleiding of een andere relatie. Maar steeds blijft het gehoopte succes uit en lijkt er maar één oplossing mogelijk: weer opnieuw beginnen.
Veelgehoorde klachten zijn: (te) impulsief gedrag, stemmingswisselingen en verlatingsangst. Borderline uit zich op verschillende manieren en is daardoor vaak lastig te herkennen. Ook verbergt iemand met borderline zijn of haar angsten vaak voor de buitenwereld, uit angst voor de reactie van anderen. - Dwangmatige persoonlijkheidsstoornis (OCPD)
OCPD is een dwangmatige persoonlijkheidsstoornis. Je streeft voortdurend naar orde, perfectie en controle. Je durft taken niet door anderen te laten doen omdat je bang bent dat het dan niet goed (genoeg) gebeurt. Ook vind je het extreem belangrijk om je aan de regels te houden en je verwacht dat anderen dat even strikt doen. Je stelt niet alleen hoge eisen aan jezelf, maar ook aan vrienden en familie. - Narcistische persoonlijkheidsstoornis
Je vindt jezelf erg belangrijk. Vanuit eigenliefde verwacht je zelfs een speciale behandeling van anderen. Het kan voorkomen dat je andere mensen ‘gebruikt’ om je eigen doelen te bereiken, zonder te beseffen dat je hun grenzen of belangen niet respecteert. Door de stoornis kun je je namelijk moeilijk inleven in anderen. Omgaan met kritiek is ook een probleem. Vaak is sprake van gevoeligheid voor depressieve gedachten. - Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis
Als binnen je vriendschappen en relaties angstgevoelens overheersen, heb je mogelijk een ontwijkende persoonlijkheidsstoornis. Ook op het werk, op school, enzovoorts zul je steeds het gevoel hebben dat je tekortschiet. De angst daarvoor maakt je passief: je kijkt liever toe en je wilt absoluut niet op de voorgrond staan. Dit proces leidt ertoe dat je steeds meer sociale situaties ontwijkt en je bovendien gaat afsluiten voor kritiek van anderen. Steeds vaker ervaar je stress en ook somberheid. Soms leidt die somberheid tot depressieve gedachten. - Paranoïde persoonlijkheidsstoornis
Deze stoornis maakt dat je alles en iedereen wantrouwt. Vanuit dat gevoel durf je je ook nooit kwetsbaar op te stellen. Het constante wantrouwen levert veel stress op en veroorzaakt onder meer frustratie en uitputting. - Schizoïde persoonlijkheidsstoornis
De meeste mensen hebben een sterk verlangen om bij hun partner, gezin, familie of vrienden te zijn. Heb je een schizoïde persoonlijkheidsstoornis, dan ken je dat verlangen niet. Je hecht geen waarde aan relaties en vriendschappen en hebt weinig behoefte aan contact, ook niet met naaste gezins- of familieleden. Er is een verband met het gevoelsleven. Je vindt het lastig om gevoelens te verwoorden en bewaart ook daarom liever afstand. - Theatrale persoonlijkheidsstoornis
Aandacht is voor mensen met een theatrale persoonlijkheidsstoornis erg belangrijk. Je staat graag in het centrum van de belangstelling en je vindt het niet moeilijk om emoties te tonen aan anderen. Je maakt gemakkelijk nieuwe contacten en vertrouwt hen snel persoonlijke dingen toe. Het verlangen naar aandacht -ook persoonlijke- maakt dat je meestal gemakkelijk te beïnvloeden bent door anderen. Deze stoornis gaat soms samen met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis.